Wijkblad Coevering Geldrop

De vraag naar warmtepompen neemt toe, mede als gevolg van de hogere gasprijs van het afgelopen jaar. In deze gids zet NRC op een rij waar je op moet letten als je overweegt om er een aan te schaffen. Wanneer is de warmtepomp een goede keuze?

Tekst Mirna Wiggers en Laura Wismans Illustraties Pepijn Barnard

Ketel eruit, warmtepomp erin. Steeds meer mensen willen er een, om voor verwarming minder afhankelijk te zijn van gas. In 2022 werden in Nederland 110.000 nieuwe warmtepompen geplaatst, ruim een derde meer dan in 2021. Met ingang van 2026 wordt het zelfs verplicht om voor een cv-ketel die aan vernieuwing toe is een duurzamer alternatief te kiezen.

Wanneer is de warmtepomp een goede keuze – en wanneer niet? Want een warmtepomp is niet voor iedereen haalbaar. Mensen in een huurhuis gaan meestal niet zelf over het verwarmingssysteem. Ook wie geen eigen dak of tuin heeft, bijvoorbeeld in appartementencomplexen, of beperkte ruimte heeft rond de cv-installatie, kan niet zomaar overstappen.

Los daarvan is het installeren van een warmtepomp, ook met de nodige subsidies, een kostbare operatie. Ook goed om te weten: de levertijd van warmtepompen is vaak lang. Ook door een tekort aan installateurs is het niet uitzonderlijk om een half jaar en soms langer dan een jaar te wachten op installatie. Is de cv-ketel onverwachts of direct aan vervanging toe, dan is een warmtepomp dus geen realistische optie.

Wat doet een warmtepomp en welke soorten zijn er?

Een warmtepomp vervangt (geheel of grotendeels) de cv-ketel. Hij verwarmt de woning en, afhankelijk van het type, ook het water uit de kraan door warmte uit de buitenlucht of bodem te halen.

Er zijn drie typen. De eerste twee, de lucht-waterwarmtepomp en bodem-waterwarmtepomp, zijn volledig elektrisch. De derde variant is de hybride warmtepomp. Die werkt samen met de cv-ketel en is daarmee niet volledig elektrisch. De eerste twee varianten verwarmen zowel het water uit de kraan als het water voor de radiatoren. De hybride variant verwarmt alleen radiatoren, de cv-ketel verwarmt dan het kraanwater.

De meeste soorten warmtepompen bestaan uit een binnendeel en een buitendeel. Ze halen met het buitendeel warmte uit de buitenlucht of de bodem en comprimeren die. Ze geven die warmte door aan de warmtewisselaar in het binnendeel en die geeft het vervolgens af aan het water voor de radiatoren en, afhankelijk van het type, ook aan het tapwater.

Er is ook nog de lucht-luchtwarmtepomp, de ‘omgekeerde airco’. Die maakt gebruik van de warmte van de buitenlucht om binnen te verwarmen en kan ook voor koeling zorgen. Deze pomp is geschikt voor kleine en goed geïsoleerde woningen, maar niet aan te sluiten op vloerverwarming en radiatoren.

Wanneer is een warmtepomp een duurzame keuze?

Dat hangt af van waaraan je die duurzaamheid afmeet. Onlangs bleek dat de milieubelasting van warmtepompen hoger is dan eerder werd ingeschat. Dat zit hem onder meer in de koudemiddelen, de vloeistof in de warmtewisselaar die zorgt voor het transport van de warmte waarin sterke broeikasgassen worden gebruikt. Zorgvuldige recycling na de levensduur van de warmtepomp is daarom van groot belang.

Afgemeten aan de CO ₂ -uitstoot van een woning is een warmtepomp vrijwel altijd een duurzame keuze. Die gaat in principe omlaag. Bij een hybride warmtepomp gaat de CO ₂ -uitstoot gemiddeld zo’n 30 procent naar beneden, voor een volledig elektrische warmtepomp kan dat oplopen tot gemiddeld 60 procent: het genereren van warmte zorgt voor minder CO ₂ -uitstoot dan bij gas het geval is. Als de pomp gevoed wordt met groene stroom van de energiemaatschappij of door zonnepanelen op het dak kan de milieuwinst nog groter zijn, al blijft het de vraag hoe groen de groene stroom van energiemaatschappijen daadwerkelijk is.

Een enorme daling in uitstoot is niet helemaal vanzelfsprekend. Als een woning maar net voldoende geïsoleerd is of als het afgiftesysteem niet op een warmtepomp ingericht is – op isolatie en afgiftesystemen komen we verderop terug – dan moet een warmtepomp hard werken om het huis te verwarmen. Het elektriciteitsverbruik kan dan hard oplopen, meer dan eventuele zonnepanelen aankunnen.

De overstap naar een warmtepomp is ook minder duurzaam als die in de plaats komt van een cv-installatie die eigenlijk nog jaren meekan. In zo’n geval is een hybride pomp waarschijnlijk duurzamer: daarmee ga je in ieder geval voor een deel alvast van het gas af, zonder dat de cv-ketel vroegtijdig verdwijnt. Als de cv-ketel vervolgens eerder stukgaat dan de hybride pomp kan er een nieuwe ketel naast geïnstalleerd worden. Dat is ook na 2026 toegestaan.

Als je weet dat je cv-ketel nog maar een paar jaar te gaan heeft, kun je die tijd ook uitzitten en (als je huis het toelaat) daarna in één keer overstappen op een volledig elektrische warmtepomp: dat is ook na 2026 niet verplicht, maar wel de meest duurzame optie.

Of het de investering waard is, hangt ook af van hoelang iemand nog in het huis woont. Als de woningeigenaar bijvoorbeeld weet dat hij of zij binnen een paar jaar na de overstap verhuist, is de kans groot dat de (hybride) pomp zich binnen die tijd niet terugverdient.

Nederlandse gemeentes waren verplicht om in 2021 een ‘Transitievisie Warmte’ op te stellen. Daarin beschrijven ze in welke wijken, buurten en kernen ze tot en met 2030 aan de slag gaan met de verduurzaming van de gebouwde omgeving, op het gebied van gasloos verwarmen. Als een woningeigenaar die in zo’n wijk woont net daarvoor een warmtepomp wil laten installeren, is het eveneens de vraag of die investering het waard is. De gemeente zou dan immers grotendeels opdraaien voor de kosten van de ontwikkeling.

Wanneer is een huis geschikt voor een warmtepomp?

Isolatie en een geschikt afgiftesysteem zijn heel belangrijk. Hoe beter het huis geïsoleerd is, hoe beter een warmtepomp het huis op temperatuur kan houden. Is een woning matig geïsoleerd of hangen er ouderwetse radiatoren, dan kan het zomaar onbehaaglijk worden. Wanneer zit je goed? Dat hangt af van het bouwjaar van de woning, de soort isolatie en het glas en of een woning qua isolatie al klaar is voor de overstap naar een warmtepomp.

Volgens voorlichtingsbureau Milieu Centraal hebben huizen vanaf bouwjaar 1992 voldoende isolatie: sindsdien zijn de bouweisen dusdanig aangescherpt dat de isolatie automatisch zou moeten voldoen. Het gaat daarbij om de aanwezigheid van enige vorm van vloer-, dak- en spouwmuurisolatie. Van welk materiaal de isolatie is, maakt volgens Milieu Centraal niet veel uit: glaswol, steenwol of ‘EPS-parels’ – van die kleine balletjes van foam – zijn allemaal prima.

Vanaf de eeuwwisseling hebben huizen ook standaard HR++ glas, een dikkere soort dubbelglas. Dat glas is een andere vereiste voor een goede werking van de warmtepomp. Bij twijfel is zelf te controleren wat voor glas er in het raamwerk zit: houd een aangestoken lucifer of aansteker voor het glas wanneer het buiten donker is, als in de weerkaatsing meerdere vlammetjes met verschillende kleuren te zien zijn, zit je goed.

Voor huizen van voor 1992, of huizen die om een andere reden minder goede isolatie hebben, geldt dat er waarschijnlijk aanvullende verduurzamingsmaatregelen nodig zijn voordat een warmtepomp goed werkt. Valt een woning in die categorie, dan kan de bewoner naast deskundig advies inwinnen zelf ook alvast een inschatting maken van hoe het er nu voor staat. Stelregel is, logischerwijs: hoe dikker de isolatie, hoe beter. Hoeveel centimeter precies voldoende is, verschilt per huis.

Om na te gaan hoe dik de huidige muurisolatie bijvoorbeeld is, of hoeveel ruimte daarvoor zou zijn, kan bij een deur of raam gekeken worden hoe dik de totale muur is. Als dat gemeten vanaf binnen in de kamer tot de buitenste laag aan de buitenkant meer dan 24 centimeter is, dan is er hoogstwaarschijnlijk een spouwmuur die voldoende geïsoleerd is of voldoende geïsoleerd kan worden. Dat stelt het Regionaal Energieloket, een organisatie die schakelt tussen huiseigenaren, gemeentes en bedrijven als het aankomt op het verduurzamen van woningen. Ook de aanwezigheid van vloerisolatie is te controleren, mits er kruipruimte onder het huis is.

Naast isoleren is het raadzaam om naar het afgiftesysteem te kijken. In huizen met een warmtepomp is voor de woonkamer vaak gekozen voor vloerverwarming. Dankzij het grote oppervlak maakt vloerverwarming het ook bij een relatief lage temperatuur comfortabel in huis. Dat betekent niet per se dat de vloer vernieuwd moet worden. Er zijn ook radiatoren die werken bij lagere temperaturen, waarvan convectorradiatoren wellicht de bekendste zijn. Die bevatten weinig water en veel lamellen, een ingebouwde ventilator kan de warmte nog verder verspreiden. Ze zijn vele malen efficiënter dan ouderwetse radiatoren met een of twee zware, met water gevulde platen zonder lamellen.

Om te testen of een huis geschikt is, kan de zogenaamde ‘50-gradentest’ worden gedaan. Stel de aanvoertemperatuur van het water van de cv-ketel in op 50 graden in plaats van de gebruikelijke 70 tot 80 graden; dat is de temperatuur waarmee een warmtepomp ook werkt. (Let erop dat de aanvoertemperatuur voor kraanwater niet verlaagd wordt; bij een lagere temperatuur is er risico op legionella.) Is het nog altijd comfortabel warm, en warmt de woning ook na een koude nacht snel genoeg op, dan is het huis geschikt.

Wat kost een warmtepomp?

De totaalprijs van aankoop en installatie kan behoorlijk variëren. Het begint met de kosten voor het voorwerk: voordat het binnen- en het buitendeel van de warmtepomp geïnstalleerd kunnen worden, moet daarvoor plaats worden gemaakt. Ook voorbereidende werkzaamheden voor de aanleg van nieuwe leidingen en het geschikt maken van de meterkast voor de grotere stroomvraag horen erbij.

De prijzen voor aankoop en installatie van een hybride warmtepomp variëren grofweg van 5.000 tot 7.000 euro. Voor een volledig elektrische luchtwarmtepomp varieert die prijs van 6.500 tot 14.000 euro. Deze bedragen zijn schattingen van Milieu Centraal en staan los van de voorbereidende werkzaamheden. Hoeveel een warmtepomp precies kost, hangt onder meer af van hoeveel vermogen er nodig is om het huis te verwarmen. Dat wordt bepaald door de combinatie van hoeveel woonoppervlak verwarmd moet worden en de mate van isolatie en het afgiftesysteem: een groot huis met gemiddelde isolatie verwarmen vergt meer vermogen dan een klein nieuwbouwrijtjeshuis.

De subsidie voor een warmtepomp varieert eveneens, afhankelijk van het type, en bedraagt meestal zo’n 30 procent van de totaalprijs van materiaal en installatie. Wie de installatie combineert met andere verduurzamingsmaatregelen, kan vaak een hoger percentage subsidie krijgen. Globaal varieert de subsidie voor een hybride warmtepomp van zo’n 2.000 tot 3.750 euro en die voor een volledig elektrische luchtwarmtepomp van 2.250 tot 2.700 euro.

Overigens moeten consumenten door aardig wat hoepels springen om de subsidie daadwerkelijk aan te kunnen vragen. Sommige subsidies kun je aanvragen bij het Rijk en soms hebben juist gemeentes nog aanvullende potjes. Het kan best lastig zijn om te achterhalen waar je welke subsidie kunt aanvragen. Bij de gemeente moet je de aanvraag vaak doen vóór je begint met verduurzamen; het werk mag nog niet uitgevoerd zijn. Bij de rijksoverheid is het precies andersom.

Over hoe snel de aanschaf van een warmtepomp zichzelf terugverdient, is dus nauwelijks iets algemeens te zeggen. Het hangt af van hoeveel gas een huishouden verbruikte, tegen welke prijs dit gas werd afgenomen en hoeveel kilowatts het huishouden in plaats daarvan gaat verbruiken. En als een huishouden de benodigde stroom (grotendeels) zelf opwekt, bijvoorbeeld met zonnepanelen, zijn de kosten er eerder uit dan wanneer betaald wordt voor de stroom.

Is er genoeg ruimte voor een warmtepomp?

Het buitendeel van een (hybride) lucht-waterwarmtepomp wordt geplaatst op een plat dak, aan de gevel of in de tuin. Voor een pomp met een kleiner vermogen is een plek van zo’n 90 centimeter breed, 75 centimeter hoog en 35 centimeter diep nodig. Voor een pomp met wat meer vermogen zijn die afmetingen al snel zo’n 110 centimeter breed, 75 centimeter hoog en 50 centimeter diep: een formaat dat vergelijkbaar is met dat van een kleine vrieskist of het buitendeel van een airco. In sommige gevallen valt het buitendeel groter uit: Vereniging Eigen Huis hanteert een ruimte van 2 meter breed, 1 meter hoog en 1 meter diep. Verder moet het buitendeel rondom vrij zijn om lucht aan te trekken en is er plek nodig voor de leidingen naar het binnendeel.

Bij een warmtepomp met bodembron is er keuze om de leidingen die de warmte uit de bodem halen, horizontaal of verticaal in de bodem te verwerken. Voor beide systemen zijn graafwerkzaamheden in de tuin nodig. Bij de horizontale variant wordt volgens Vereniging Eigen Huis twee keer de woonoppervlakte afgegraven, minimaal 1,5 meter diep. Bij een verticale variant worden één of meer gaten geboord tot een diepte van ongeveer 150 meter. De diepte en het aantal benodigde boringen hangen af van de bodemsamenstelling en het benodigde vermogen. De leidingen lopen bij beide systemen rechtstreeks naar het binnendeel.

De benodigde ruimte voor het binnendeel varieert sterk. Het binnendeel van een hybride pomp (en dus zonder opslagvat) is ongeveer het formaat van vier op hun kant opgestapelde bierkratjes en hangt aan de muur in de buurt van de cv-ketel. Bij een volledig elektrische pomp (zowel met bodembron als met lucht) bestaat het binnendeel in feite uit twee delen: de pomp en een buffervat, om warm water uit de kraan snel te kunnen leveren. De pomp heeft vaak hetzelfde formaat als bij de hybride variant, het vat is meestal zo groot als een hoge koelkast: 60 bij 60 centimeter bij 180 centimeter hoog. Bij sommige varianten zijn deze twee delen in één apparaat verwerkt; dat is iets groter dan het buffervat.

Veroorzaakt het geluid van een warmtepomp overlast?

Het buitendeel van een warmtepomp maakt geluid, net als bijvoorbeeld een airco. Sinds 2021 mogen de buitendelen van zowel bestaande installaties als nieuwe warmtepompen ’s nachts niet meer dan 40 decibel geluid maken en overdag niet meer dan 45 decibel, gemeten op de erfgrens. Het geluid is een laag, brommend gezoem, en klinkt bij 40 decibel in theorie ongeveer even luid als een vaatwasser of een zware koelkast. Maar de een heeft geen last van brommen en de ander wordt er juist gek van; het verschilt van persoon tot persoon.

Vanwege het geluid is het fijn als het buitendeel niet te dicht bij deuren of ramen staat. Hou er rekening mee dat het geluid harder kan klinken als het buitendeel uitblaast richting een muur: dan weerkaatst het gebrom. Een heg absorbeert geluid. Een geluiddempende ombouw of trillingsdempers kunnen het geluid ook verminderen. Ook een overweging: buren horen het gebrom vaak ook als de warmtepomp niet ver genoeg van de erfgrens af staat; wettelijk moet dat minstens een halve meter zijn.

Verschillende soorten warmtepompen

De hybride warmtepomp . Dit type wordt vaak aangedragen als overgangsoptie naar een gasloze woning. Het deel dat buiten wordt geplaatst is een ventilator die lijkt op het buitendeel van een airco. Het binnendeel heeft ongeveer het formaat van vier op hun kant opgestapelde bierkratjes met daarin een warmtewisselaar en wordt geïnstalleerd naast de gewone cv-ketel.De elektrische pomp verwarmt het huis, en de cv-ketel levert warm water voor de kraan. Als de buitentemperatuur te laag is om nog met alleen de warmtepomp het huis warm te krijgen, springt de cv-ketel ook bij voor de verwarming.

De lucht-waterwarmtepomp is krachtiger: die kan ook in de winter zelfstandig een woning verwarmen en levert ook het warme kraanwater. Het opwarmen van tapwater met een warmtepomp gaat minder snel dan met gas. Om toch snel water te leveren, bestaat het binnendeel van dit type warmtepomp behalve uit een warmtewisselaar ook uit een groot opslagvat voor dat warme water.

Een bodem-waterwarmtepomp haalt warmte uit de bodem of uit grondwater. Het buitendeel van deze warmtepomp wordt daarom ingegraven onder de woning of in de tuin. Dat maakt het meteen het minst gangbare type warmtepomp, want er komen kostbare uitgebreide graafwerkzaamheden aan te pas en lang niet iedereen heeft er ruimte voor. Daarnaast mag niet overal tot zo’n grote diepte gegraven worden, in veel gevallen is er een vergunning nodig.

Wanneer kun je subsidie aanvragen?

Volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) moet je, om in aanmerking te komen voor de subsidie, eigenaar van de woning zijn, de warmtepomp laten installeren door een erkend installatiebedrijf en een nieuwe warmtepomp aanschaffen. Voor tweedehandsexemplaren krijg je geen subsidie.

De meeste kans op subsidie maak je verder als je een warmtepomp laat installeren die op de zogenaamde apparatenlijst van de RVO staat. Wil je een warmtepomp aanschaffen die niet op die lijst staat, dan kun je subsidie aanvragen, maar is het niet zeker of je die ook krijgt. Verbeter je Huis, een informatieplatform dat onderdeel is van Milieu Centraal, maakte een Energiesubsidiecheck die consumenten kunnen invullen voor een overzicht van beschikbare subsidies.

Werking van een lucht-waterwarmtepomp

De warmtewisselaar is de kern van de warmtepomp. Hier wordt de warmte die de warmtepomp uit de buitenlucht haalt afgegeven aan de vloerverwarming en/of de radiatoren. Een koudemiddel transporteert de warmte.

De cyclus (A) begint bij het buitendeel (1) , waar buitenlucht langs buizen met daarin vloeibaar koudemiddel wordt gezogen. Die lucht zorgt ervoor dat het koudemiddel verdampt tot een gas. Dat gebeurt al bij lage temperatuur, vandaar dat de warmtepomp ook bij een lage buitentemperatuur zijn werk kan doen.

Een compressor (2) perst het verdampte koudemiddel vervolgens samen. De druk van het samengeperste gas wordt hoger en daarmee neemt de temperatuur toe.

Onder hoge druk verlaat het gas de compressor, en gaat naar de warmtewisselaar (3). Daar wordt de warmte afgegeven aan het afgiftesysteem in huis (B) door het water op te warmen dat daarna door de vloerverwarming of de radiatoren loopt. Het koudemiddel koelt daarbij af.

In het expansievat (4) wordt de druk van het koudemiddel verlaagd. Het koudemiddel koelt dan verder af en condenseert weer tot een vloeistof. Dan kan de cyclus opnieuw beginnen.